Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press
συνέντευξη στη Μάρθα Λεκκάκου
Ο διεθνολόγος Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος χαρτογραφεί τη νέα γεωπολιτική πραγματικότητα
Ποιο είναι σήμερα το πραγματικό αποτύπωμα της αμερικανικής παρουσίας στην Ανατολική Μεσόγειο – ευκαιρία ή παγίδα για την Ελλάδα; Μπορεί η Άγκυρα να επανέλθει ουσιαστικά στο δυτικό πλαίσιο ή απλώς ανανεώνει τον τακτικισμό της; Έχει νόημα να μιλάμε για ειρήνη στο Αιγαίο όταν παραμένουν ενεργές οι απειλές και οι γκρίζες ζώνες; Και τελικά, πόσο έτοιμη είναι η Αθήνα να κινηθεί με στρατηγική αυτοπεποίθηση σε μια περιοχή όπου οι ισορροπίες αλλάζουν καθημερινά; Ο διεθνολόγος και ερευνητής του τμήματος τουρκικών και σύγχρονων ασιατικών σπουδών στο ΕΚΠΑ, Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος απαντά στην Today Press με καθαρό λόγο και θεσμική νηφαλιότητα σε ένα περιβάλλον που αλλάζει ραγδαία.
Το τελευταίο διάστημα υπάρχουν ενδείξεις για αυξημένη δραστηριοποίηση του αμερικανικού παράγοντα στην Ανατολική Μεσόγειο, με πιέσεις προς την κατεύθυνση επίλυσης των εκκρεμών ζητημάτων, κυρίως μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Ισχύει κάτι τέτοιο; Και, εφόσον ισχύει, πρέπει να μας ανησυχεί αυτή η εξέλιξη;
Πράγματι, είναι γεγονός ότι ο αμερικανικός παράγοντας εμφανίζει αυξημένη κινητικότητα στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Η κινητικότητα αυτή δεν είναι τυχαία ούτε συγκυριακή. Εντάσσεται σε μια μακρά στρατηγική της Ουάσιγκτον, που αφορά τη διατήρηση της σταθερότητας σε μια περιοχή με τεράστια γεωπολιτική πυκνότητα: ενεργειακά κοιτάσματα, θαλάσσιες οδοί, ζητήματα ασφάλειας και σύγκλιση τριών ηπείρων. Οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιλαμβάνονται ότι, μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και την ανασύνταξη της Μέσης Ανατολής, η Ανατολική Μεσόγειος αποτελεί έναν κρίσιμο κρίκο στην αλυσίδα της δυτικής
ασφάλειας. Επομένως, η επιδίωξη εξομάλυνσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων είναι, για αυτές, μέσο σταθεροποίησης του ΝΑΤΟϊκού χώρου. Το ερώτημα είναι αν αυτή η αμερικανική «πρεμούρα» πρέπει να μας ανησυχεί. Η απάντηση είναι: όχι κατ’ ανάγκη, υπό έναν όρο — ότι η
Ελλάδα λειτουργεί με πλήρη επίγνωση των εθνικών της συμφερόντων και
χωρίς καμία αυταπάτη ότι οι ΗΠΑ είναι «ουδέτερος» παράγοντας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι διαιτητής, είναι παίκτης με δικά τους συμφέροντα. Εμείς οφείλουμε να αξιοποιούμε τη συγκυρία, όχι να παρασυρόμαστε από αυτήν. Η ελληνική εξωτερική πολιτική, εφόσον διατηρεί τη σταθερή προσήλωσή της στο διεθνές δίκαιο και την αποτρεπτική ισορροπία ισχύος, δεν έχει
τίποτα να φοβηθεί από μια αμερικανική πρωτοβουλία. Το αντίθετο: μπορεί να τη χρησιμοποιήσει ως μοχλό πίεσης προς την Τουρκία, υπό τον όρο ότι δεν θα εκχωρηθεί καμία πτυχή κυριαρχικών δικαιωμάτων στο βωμό μιας επίπλαστης «ηρεμίας».
Σε ποιο βαθμό εκτιμάτε ότι οι εξελίξεις στη Λωρίδα της Γάζας επηρεάζουν την Ελλάδα, τόσο σε γεωπολιτικό όσο και σε διπλωματικό επίπεδο;
Η σύγκρουση στη Γάζα δεν είναι απλώς ένα περιφερειακό επεισόδιο. Είναι μια γεωπολιτική δοκιμή αντοχής για ολόκληρη τη Δύση και για τη σταθερότητα της Ανατολικής Μεσογείου. Η Ελλάδα, ως κράτος-μέλος της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, με παραδοσιακά φιλικές σχέσεις προς τον αραβικό κόσμο αλλά και με στρατηγική συνεργασία με το Ισραήλ, καλείται να
ισορροπήσει σε ένα εξαιρετικά λεπτό δίπολο. Η χώρα μας οφείλει να καταδικάζει απερίφραστα την τρομοκρατία, όπως εκδηλώνεται από τη Χαμάς, αλλά ταυτόχρονα να υπερασπίζεται τις αρχές του διεθνούς δικαίου και της αναλογικότητας στη χρήση βίας. Η ουσία είναι να παραμείνει παράγοντας νηφαλιότητας και διαλόγου στην περιοχή. Επιπλέον, η κρίση αυτή αγγίζει έμμεσα τα ενεργειακά συμφέροντα της Ελλάδας. Ένα ενδεχόμενο γενικευμένης ανάφλεξης στη Μέση Ανατολή θα επηρέαζε καθοριστικά την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης, και συνεπώς και την ενεργειακή στρατηγική της Ελλάδας ως κόμβου μεταφοράς φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας. Η ελληνική στάση πρέπει να είναι συνετή, θεσμική και προνοητική — μια πολιτική που αναδεικνύει τη χώρα μας ως σταθερό συνομιλητή όλων, όχι
ως μέρος ενός άξονα που εγκλωβίζεται στις αντιπαραθέσεις των άλλων.
Πιστεύετε ότι, στο τέλος της διαδρομής, η Τουρκία θα μπορέσει να ενταχθεί στο πρόγραμμα SAFE και θα είναι διατεθειμένη να αποδεχθεί τους όρους που θέτει η Ελλάδα;
Η προοπτική συμμετοχής της Τουρκίας στο πρόγραμμα SAFE (Security and Foreign Engagement Framework) αποτελεί αντικείμενο συζητήσεων περισσότερο συμβολικού χαρακτήρα. Η ένταξη μιας χώρας σε τέτοιου τύπου σχήματα δεν είναι τεχνική αλλά πολιτική διαδικασία. Η Τουρκία επιδιώκει να αποκαταστήσει τις σχέσεις της με τη Δύση, διότι αντιλαμβάνεται τα όρια της «πολυδιάστατης» εξωτερικής της πολιτικής. Όμως, η πραγματική δοκιμή βρίσκεται αλλού: είναι πρόθυμη να ευθυγραμμιστεί με τους κανόνες του διεθνούς δικαίου; Είναι έτοιμη να αποδεχθεί ότι η ειρήνη στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο δεν μπορεί να οικοδομηθεί με γκρίζες ζώνες και απειλές πολέμου; Η απάντηση μέχρι στιγμής δεν είναι ενθαρρυντική. Η Τουρκία εμφανίζει μια ρητορική ευελιξία, αλλά στην πράξη διατηρεί την αναθεωρητική της
κουλτούρα. Επομένως, η Ελλάδα οφείλει να διαφυλάξει τη θεσμική της σταθερότητα και να παραμείνει ανοικτή στον διάλογο, χωρίς όμως να εκχωρεί κανένα κυριαρχικό δικαίωμα έναντι ανταλλαγμάτων ή υποσχέσεων. Το πραγματικό διακύβευμα δεν είναι η συμμετοχή της Τουρκίας σε ένα πρόγραμμα, αλλά η εμπέδωση της νομιμότητας στην περιοχή. Όσο η Τουρκία δεν αποδέχεται αυτή τη θεμελιώδη αρχή, η σχέση της με τη Δύση θα παραμένει προβληματική και αμφίθυμη.
Η εκλογή νέου ηγέτη στα κατεχόμενα της Κύπρου δημιουργεί, κατά τη γνώμη σας, νέα περιθώρια αισιοδοξίας; Μπορούμε να ελπίζουμε σε αλλαγή της τουρκικής στάσης στο Κυπριακό;
Η εκλογή νέου Τουρκοκύπριου ηγέτη, ανεξαρτήτως προσώπου, έχει σημασία μόνο στον βαθμό που συνοδεύεται από πραγματική βούληση για λύση στο Κυπριακό. Εδώ, όμως, το πρόβλημα δεν είναι πρωτίστως κυπριακό, αλλά τουρκικό. Η Άγκυρα ελέγχει απόλυτα το πλαίσιο και τον ρυθμό των εξελίξεων. Η Ελλάδα και η Κυπριακή Δημοκρατία επιδιώκουν διαχρονικά μια δίκαιη
και βιώσιμη λύση, στη βάση των αποφάσεων του ΟΗΕ και της δικοινοτικής, διζωνικής ομοσπονδίας. Το πρόβλημα είναι ότι η Τουρκία επιχειρεί να επιβάλει τη λογική των δύο κρατών, ακυρώνοντας κάθε προοπτική συμβιβασμού. Ωστόσο, η ανάδειξη ενός ηγέτη με πιο μετριοπαθές προφίλ μπορεί να δημιουργήσει μια ελάχιστη χαραμάδα επικοινωνίας. Δεν πρέπει να την απορρίψουμε εκ των προτέρων. Η ελπίδα στην πολιτική, ακόμη και όταν
είναι λεπτή, έχει αξία, αρκεί να μην τρέφεται από αυταπάτες. Η στρατηγική της Αθήνας και της Λευκωσίας πρέπει να στηρίζεται σε δύο άξονες: πρώτον, τη διατήρηση της διεθνούς νομιμότητας ως σημείου αναφοράς· και δεύτερον, την ενίσχυση της αμυντικής και ενεργειακής
συνεργασίας με χώρες όπως το Ισραήλ, η Αίγυπτος και η Ιορδανία. Η Κύπρος δεν είναι απομονωμένη — είναι κρίκος σε ένα ευρύτερο πλέγμα περιφερειακής σταθερότητας.
Υπάρχουν απόψεις που θεωρούν ότι η Τουρκία βρίσκεται σε σχετική απομόνωση, καθώς δεν έχει πρόσβαση στα F-35 και δεν έχει ακόμη εξασφαλίσει τα Eurofighter. Άλλοι, αντιθέτως, υποστηρίζουν ότι η Άγκυρα έχει αναβαθμιστεί γεωπολιτικά, λόγω της αυξημένης επιρροής της στη Μέση Ανατολή και της στάσης «ουδετερότητας» που τηρεί στο ουκρανικό ζήτημα. Ποια από τις δύο προσεγγίσεις θεωρείτε πιο ρεαλιστική;
Η αλήθεια βρίσκεται, όπως συνήθως, κάπου στη μέση. Ναι, η Τουρκία αντιμετωπίζει σημαντικούς περιορισμούς — δεν έχει πρόσβαση στα F-35, ούτε έχει εξασφαλίσει ακόμη τα Eurofighter, γεγονός που πλήττει την αεροπορική της υπεροχή. Ωστόσο, ταυτόχρονα έχει καταφέρει να αναπτύξει μια αξιόλογη αμυντική βιομηχανία (βλ. UAVs, πυραυλικά συστήματα, φρεγάτες) και να αποκτήσει γεωπολιτικό βάρος μέσω της «ελεγχόμενης ουδετερότητας» της στο ουκρανικό μέτωπο. Η Τουρκία σήμερα δεν είναι απομονωμένη, αλλά περιορισμένη. Παίζει σε πολλά ταμπλό, αλλά με μέτρια επιτυχία. Η επιρροή της στη Μέση Ανατολή είναι υπαρκτή, αλλά δεν είναι καθοριστική. Οι σχέσεις της με τη Μόσχα είναι λειτουργικές αλλά όχι σχέσεις εμπιστοσύνης. Οι σχέσεις της με τη Δύση είναι αναγκαίες, αλλά όχι ειλικρινείς. Η πραγματική της πρόκληση είναι εσωτερική: πώς θα συνδυάσει το όραμα της «Μεγάλης Τουρκίας» με μια οικονομία σε κρίση, με κοινωνική κόπωση και με τη συνεχή φθορά του αυταρχισμού. Εδώ βρίσκεται και το όριο του τουρκικού αναθεωρητισμού: η εσωτερική του φθορά.
Για την Ελλάδα, το ζητούμενο δεν είναι να επιθυμεί την αποδυνάμωση της Τουρκίας, αλλά να διαμορφώσει σταθερή ισορροπία αποτροπής. Η ειρήνη δεν στηρίζεται στην αδυναμία του άλλου, αλλά στην αυτοπεποίθηση του εαυτού μας.
Από στρατηγικής απόψεως, συμφέρει την Ελλάδα μια Τουρκία πιο κοντά στη Δύση ή μια πιο αυτόνομη και αποστασιοποιημένη Άγκυρα; Και, σε κάθε περίπτωση, πόσο ρεαλιστικό θεωρείτε ένα τέτοιο ενδεχόμενο;
Το ερώτημα είναι στρατηγικά θεμελιώδες: συμφέρει την Ελλάδα μια Τουρκία αγκυρωμένη στη Δύση ή μια Τουρκία πιο αποστασιοποιημένη; Η απάντηση εξαρτάται από τον βαθμό προβλεψιμότητας της τουρκικής συμπεριφοράς. Μια Τουρκία που λειτουργεί εντός των δυτικών θεσμών, δεσμευόμενη από κανόνες, είναι για την Ελλάδα πιο προβλέψιμη και άρα διαχειρίσιμη. Όταν η Άγκυρα λειτουργεί εκτός θεσμικού πλαισίου, η επιθετικότητά της
δεν έχει θεσμικό φρένο. Συνεπώς, από θεσμικής απόψεως, η ελληνική στρατηγική επιδιώκει την παραμονή της Τουρκίας εντός του δυτικού πλαισίου, όχι όμως χωρίς προϋποθέσεις.
Από την άλλη πλευρά, μια Τουρκία υπερβολικά «αγκαλιασμένη» από τη Δύση, χωρίς όρους και ελέγχους, μπορεί να ενισχυθεί επικίνδυνα σε βάρος της Ελλάδας. Άρα, η επιθυμητή ισορροπία είναι μια Τουρκία συνδεδεμένη με τη Δύση, αλλά όχι ανεξέλεγκτη. Σε κάθε περίπτωση, η πραγματική μας δύναμη δεν προέρχεται από την αδυναμία του άλλου, αλλά από τη σταθερότητα του δικού μας στρατηγικού σχεδίου. Και αυτό είναι κάτι που οφείλει να καλλιεργεί κάθε ελληνική κυβέρνηση, ανεξαρτήτως πολιτικής ταυτότητας. Η Ελλάδα δεν είναι πια ο «παρατηρητής» της Ανατολικής Μεσογείου. Είναι ενεργός παράγων. Οι εξελίξεις, είτε αφορούν τη Γάζα είτε το Κυπριακό είτε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, απαιτούν νηφαλιότητα, στρατηγική
συνέχεια και θεσμική ωριμότητα. Η Ελλάδα οφείλει να πορεύεται με την αυτοπεποίθηση μιας χώρας που γνωρίζει την ιστορία της, αντιλαμβάνεταιτο παρόν της και σχεδιάζει το μέλλον της με νηφαλιότητα, όχι με σύνδρομα. Η ασφάλειά μας, η διεθνής μας θέση και η εθνική μας
αξιοπρέπεια δεν εξαρτώνται από τη βούληση τρίτων, αλλά από τη δική μας
ικανότητα στρατηγικής συνέπειας και θεσμικής σοβαρότητας.
